Այսօրվա Հայաստանի Հանրապետության տարածքը՝ Արևմտյան Ադրբեջանի հողերը, դեռ մ.թ.ա IV-II դարերում բնակեցված են եղել հնագույն թուրքական ցեղերով՝ սակերով, կիմերներով, սկյութներով, թուրուքներով, գարգարներով, ղփչաղներով, օղուզներով և այլ ցեղերով: Պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում այստեղ գոյություն ունեցող սաջիների, շադդադիների, էլդեգիզների, աթաբեյների, գարագոյունլուների, աղգոյունլուների, սեֆևների և օսմանյան պետությունների կազմում եղած այս հողեր հայերի առաջին ժամանումը համընկնում է 15-րդ դարի կեսերին։

Մատենադարում պահվող առքուվաճառքի փաստաթղթերի համաձայն՝ 1431 թվականին Աղգոյունլու Յագուբ փաշայի ներկայացուցիչ Ամիր Ռուստամը 7 գյուղերը՝ Ուչքիլսա, Աշտարակ, Բաթրինջ, Նորագավիթ, Աղվանատուն, Քիրաջլի և Մուղանլը գյուղերը՝ 530 հազար Թավրիզի դինարով Մակվեցի Գրիգոր կաթողիկոսին վաճառելուց հետո, Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքներում ստեղծվեցին առաջին հայկական բնակավայրրը: 1441 թվականին Ջահանշահ Գարագոյունլուի հրամանագրով թույլատրվել է՝ Կիլիկիայի Սիս քաղաքից հայոց կաթողիկոսի գործունեության կենտրոնը տեղափոխել Ադրբեջան՝ Իրավանի մոտ գտնվող Ուչքիլսա, իսկ հնագույն ղփչաղական-քրիստոնեական տաճար հանդիսացող Ուչքիլսան (Էջմիածին) դարձել է կաթողիկոսարանի կրոնական կենտրոն։

16-17-րդ դարերի Սեֆյան-օսմանյան երկարատև պատերազմների ժամանակ, ներկայիս Հայաստանում և հարակից տարածքներում ցրված հայերը օգտվեցին սեփական պետություն ստեղծելու պատմական հնարավորությունից։ Սեֆյան կառավարիչները քրիստոնյա գործակալներին՝ հայ վաճառականներին և հոգևորականներին օգտագործում էին՝ օսմանցիների դեմ պայքարում՝ ապավինելու եվրոպական մի շարք երկրների օգնությանը։

Շահական իշխանության տարածքում գտնվող հայկական եկեղեցիներին տրվել էին հատուկ արտոնություններ։

Նրանք հարկերը չէին վճարում տեղի դատավորներին, այլ ուղղակիորեն վճարում էին շահական գանձարանին։ Երբ հայ վաճառականները սկսեցին հարստանալ, ավելացավ նաև հայկական եկեղեցիների հարստությունը, արդյունքում էլ ավելի ուժեղացավ պետություն ստեղծելու նրանց ախորժակը։ Այս գործն իրականացնելու համար, հայկական եկեղեցին գաղտնի հովանավորներ էր փնտրում եվրոպական երկրներում ու Ռուսաստանում։ Հայ քահանաները պարբերաբար մատուցում էին իրենց ծառայությունները՝ սուրհանդակներ ու նամակներ ուղարկելով մերթ եվրոպական երկրներ, մերթ հյուսիս՝ ռուսական ցարերին։

1747 թվականին Նադիր շահի սպանությունից հետո, Ադրբեջանի տարածքում ստեղծվեցին անկախ ֆեոդալական պետություններ՝ խանություններ։

Իրավանի խանությունը, որը հիմնադրել է Միր Մեհդի խան Գաջարը, ընդգրկում էր՝ Ադրբեջանի հյուսիս-արևմուտքում գտնվող նախկին Չուխուրսադ Բեյլարբեյության զգալի մասը։ Իրավանի խանության վարչական տարածքը բաղկացած էր մեկ կենտրոնից կառավարվող 15 մահալներից՝ Գըրխբուլագ, Զանգիբասար, Գառնիբասար, Վեդիբասար, Շարուր-Դարալայազ, Սաաթլը, Թալին, Սեյիդլի-Աղսախլը, Սարդարաբադ, Կարպի, Աբարան, Դերեչիչեք և Գյոյչա։

19-րդ դարի սկզբից ցարական Ռուսաստանը, որն իր առջև նպատակ էր դրել գրավել Կովկասը, պատերազմներ սկսեց

Ադրբեջանի հողերի համար։

1801,1804 թվականներին Իրավանի համար մղվող մարտերում՝ գեներալ-լեյտենանտ Ցիզիանովի և 1808 թ. գեներալ ֆելդմարշալ Գուդովիչի ամոթալի պարտությունից հետո, 1827 թ. ամռանը կոմս Պասկևիչի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը սկսեցին արշավել Նախչըվանի և Իրավանի խանությունների վրա։ Օգոստոսին Նախչըվանի բերդը հանձնվեց: Իրավանի բերդը պաշարվեց: Չնայած բերդի պաշտպանները լուրջ դիմադրություն ցույց տվեցին, սակայն ուժերն այս ճակատամարտում անհավասար էին։ 1827 թվականի հոկտեմբերի 1-ին ռուսական զորքերը մտան Իրավանի բերդը։

1828 թվականի փետրվարի 10-ին Ցարական Ռուսաստանի և Իրանի միջև կնքված Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրով՝ Հյուսիսային Ադրբեջանը մտավ Ռուսական կայսրության, իսկ Հարավային Ադրբեջանը՝ Իրանի կազմի մեջ։

1826-1828 թվականների պատերազմի ժամանակ Իրանից Հարավային Կովկաս է տեղափոխվել 18 հազար հայ ընտանիք։ Հաջորդ երկու տարում ևս 40000 հայեր Իրանից և 84000-ը Թուրքիայից տեղափոխվեցին Իրավան և Ղարաբաղ։ 1828 թվականին Իրավանի և Նախչըվանի խանությունների տարածքում այսպես կոչված «Հայկական մարզի» ստեղծումը ցույց տվեց Ցարական Ռուսաստանի ապագա ծրագրերը։

1840 թվականին Հյուսիսային Արբեջանի խանություններին պատկանող տարածքում ստեղծվել է 7 նահանգ։

Ն.Ն.Շավրովը Անդրկովկասում Ռուսաստանի գաղութատիրական քաղաքականության մասին գրում էր.

«Մենք գաղութատիրական գործունեությունը սկսեցինք՝ Անդրկովկասում բնակեցնելով ոչ թե ռուսների, այլ մեզ համար օտար ժողովուրդների... 1826-28 թթ. պատերազմի ավարտից հետո, երկու տարվա ընթացքում՝ 1828-1830 թթ. Իրանից 40.000 և Թուրքիայից 84.000 հայեր են տեղափոխվել Անդրկովկաս, և նրանց մենք տեղավորեցինք Իրավանի ու Ելիզավետպոլի նահանգներում լավագույն պետական հողերում, որտեղ հայ բնակչությունը շատ չնչին էր։ Մենք նրանց տեղավորել ենք նաև Թիֆլիսի նահանգի Բորչալուի, Ահսկայի և Ախալքալաքի գավառերում, նրանց տեղավորման համար հատկացվել է ավելի քան 200 հազար դեսյատին պետական հող։ Մահմեդականներից գնվել են ավելի քան 2 միլիոն ռուբլու մասնավոր սեփականություն հանդիսացող հողատարածքներ»։

Վերաբնակեցված հայերը հիմնականում բնակեցվել են Ելիզավետպոլի նահանգի լեռնային մասում և Գյոյջա լճի արևմտյան ափին։

1877-1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմից հետո, կրկին ակտիվացավ հայերի հոսքը դեպի Արևմտյան Ադրբեջանի հողեր, և ներգաղթեցին ևս մոտ 400 հազար հայեր։

Նոր վայրում հաստատված հայերը , կարճ ժամանակից հետո ընկան «Ծովից ծով Մեծ Հայաստան» երազանքի մեջ։ 1890 թվականին Թիֆլիսում «Դաշնակցություն» կազմակերպության ստեղծմամբ՝ հայ ազգայնականները սկսեցին զանգվածային բնաջնջման գործողություններ ադրբեջանական բնակչության նկատմամբ՝ ողջ Կովկասում։ Այս արյունալի իրադարձությունները հատկապես աչքի ընկան 1905-1907 թվականներին: Այդ տարիներին հազարավոր ադրբեջանցիներ սպանվեցին Իրավանում, Զանգեզուրում, Ղարաբաղում և այլ շրջաններում։

1918 թվականի մայիսի 27-ին Անդրկովկասյան Սեյմի լուծարմամբ Վրաստանը, Ադրբեջանն ու Հայաստանը հռչակեցին իրենց անկախությունը։

Իսկ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հաղթողներն այն ժամանակ զբաղված էին այս տարածաշրջանում նոր սահմաններ գծելով։ Բոլշևիզմի տարածումը կանխելու համար, արևմտյան երկրները, որոնք անհրաժեշտ էին համարում կովկասյան անկախ հանրապետությունների գոյությունը, հայտարարեցին, որ կճանաչեն Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը միայն այն դեպքում, եթե Իրավանը տրվի հայերին որպես մայրաքաղաք։ Իր անկախությունը պաշտպանելու և աշխարհի երկրների կողմից ճանաչվելու համար Ադրբեջանը ստիպված եղավ գնալ փոխզիջումների։

Սա պատճառ դարձավ Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքում բնակվող հարյուր հազարավոր ադրբեջանցիների ողբերգության։

Անդրկովկասում 1905-07 թթ. և 1918-20 թթ. տեղի ունեցած երկու ջարդերի ժամանակ, հայերի կողմից սպանվել և բռնի տեղահանվել են մոտ 2 միլիոն ադրբեջանցիներ։

1920 թվականին Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո, Խորհրդային Ռուսաստանը՝ Ադրբեջանի Զանգեզուրի, Դարալայազի, Գյոյչայի և Դիլիջանի տարածքները՝ 27,4 հազար քառակուսի կմ ընդհանուր մակերեսով՝ նվիրաբերեց փոքր տարածք ունեցող Հայաստանին։ Բորչալուն միացվեց Վրաստանի տարածքին։

1923 թվականին Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքում հայերի շահերին համապատասխան ստեղծվել է Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը։

Ադրբեջանական բնակչության զանգվածային վերադարձը կրկին սկսեց անհանգստացնել Հայաստանի ղեկավարությանը։

Սակայն, չնայած Հայաստանի կառավարության դիմադրությանը և այնտեղ տիրող սովին ու աղքատությանը, արդեն 1922 թվականին 100 հազար փախստական վերադարձավ հայրենիք։ Քանի որ Թուրքիայից եկած հայ ընտանիքները բնակություն են հաստատել մահմեդականների ապրած գյուղերի մեծ մասում, վերադարձած փախստականները կա՛մ ստիպված են եղել նորից լքել իրենց հայրենիքը, կա՛մ ապրել հայերի հետ միասին։ Արդյունքում Հայաստանի տարածքում ստեղծվել են ավելի քան հայերով խառը 80 բնակավայրեր։

1926 թվականին Հայաստանում գրանցված էր 743 573 հայ և 84 717 թուրք։ 1939 թվականին գրանցվել է 1 062 000 հայ և 130 800 թուրք։ Թուրքերի բնական բարձր աճը անհանգստացրել է հայերին։

1937 թ. աշնանը Հայաստանում սաստկացած բռնաճնշումների ալիքի ֆոնին՝ ադրբեջանցիներն ավելի ուժեղ հարված ստացան։ Միկոյանի ղեկավարած «մաքրման» ընթացքում 1937 թ. աշնանը և 1938 թ. գարնանը Թուրքիային սահմանակից Վեդիբասարի, Զանգիբասարի, Գամարլիի, Ուչքիլսայի, Սարդարաբադի և Աղբաբայի շրջանների գյուղերում բնակվող տասնյակ հազարավոր ադրբեջանցիներ արտաքսվեցին Ղազախստան։

Թուրքիայի և Իրանի հետ Հայաստանի սահմանները, ինչպես նաև Իրավան քաղաքի հարակից շրջանները համարվում էին ամենաբերրի հողերը, և ադրբեջանցիները դեռ մեծամասնություն էին կազմում այդ շրջաններում։

Հայաստանի ղեկավարների առջև ծառացած հիմնական խնդիրը՝ Իրավանի շրջակայքում և Թուրքիայի սահմանի երկայնքով բերրի հողերում ապրող ադրբեջանցիներին այդ տարածքներից արտաքսելն էր։ Դրա համար առաջին հերթին պետք էր ստանալ Մոսկվայի համաձայնությունը։ Պետք էր Ստալինի ուշադրությանը հասցնել, որ արտերկրում ապրող հայերը ցանկանում են ապրել Հայաստանում, սակայն նրանց տեղավորելու համար տարածքները քիչ են։

Արտերկրում ապրող հայերի Հայաստան վերաբնակեցման հարցը նրանք հնարավորություն ունեցան առաջին անգամ բարձրացնել՝ 1943 թվականին Թեհրանի համաժողովի ժամանակ։ Համաժողովի ընթացքում հայկական սփյուռքի ներկայացուցիչները կապ են հաստատել ԽՍՀՄ արտգործնախարար Մոլոտովի հետ և խնդրել խորհրդային ղեկավարության համաձայնությունը՝ նրանց Հայաստան տեղափոխման համար։ Սակայն այս դիմումը մնաց անպատասխան, և այս հարցին ստիպված եղավ միջամտել հայ եկեղեցին:

1945 թվականի ապրիլի 19-ին հայոց արքեպիսկոպոս Գևորգ Չորեքչյանը՝ ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին կից կրոնական հարցերով խորհրդի նախագահ Պոլյանսկու ուղեկցությամբ պատրաստվում է գնալ Իոսիֆ Ստալինի ընդունելությանը։ Մի քանի անհաջող փորձերից հետո, Չորեքչիյանը վերջապես կարողացավ համաձայնություն ստանալ այդ հանդիպմանը։ Չորեքչիյանի կարծիքով՝ այդ հանդիպումը պետք է հանգեցներ հայ ժողովրդի ճակատագրի արմատական փոփոխությունների։ Պաշտոնապես Ստալինի հետ հանդիպման կանոնակարգը ներառում էր՝ Էջմիածնի եկեղեցու որոշ լիազորությունների պաշտոնական կարգավիճակի շնորհում, սակայն դրա հետևում կանգնած էր մի հարցի քննարկում, որը հիմք կդներ ապագա ողբերգությունների ողջ կովկասյան տարածաշրջանի՝ հատկապես այնտեղ ապրող ադրբեջանցիների համար։ Խորհրդային Միության հողային պահանջը Թուրքիային՝ հօգուտ հայերի և արտասահմանում ապրող հայերի հայրենադարձությունը Խորհրդային Հայաստան։ Այս հարցերում խորհրդային կառավարույունը իր գլխավոր դաշնակից էր տեսնում հայ եկեղեցուն։ Չորեքչիյանը, ով հետագայում ընտրվել է Ամենայն Հայոց 6-րդ կաթողիկոս, այդ հանդիպման մասին իր հուշերում գրել է.

 «Եկեղեցական հարցերը քննարկելուց հետո, Ստալինը ասաց. «Պատերազմը շուտով կավարտվի, մեր կառավարությունը մտադիր է հետ վերցնել Արևմտյան Հայաստանի հողերը, որոնք 1920 թվականին տրվել են Թուրքիային։ Հայերը պետք է բնակեցվեն այդ տարածքներում։ Ուստի մենք նախատեսել ենք մինչ այդ 100 հազար հայերի գաղթը Հայաստանի տարածք։ Այս մասին շուտով կառավարության որոշում կլինի։ Դուք էլ պետք է մեզ օգնեք այս հարցում»։ Ես ինձ կորցրի այս անսպասելի բարի լուրից և մի պահ թվաց, թե այս ամենը երազ է, և ուշքի գալով, Ստալինին ասացի. «Հայոց եկեղեցու արխիվներում կան թագավորների, սուլթանների, ցարերի և այլ բարձրաստիճան անձանց կողմից ստորագրված հրամանագրեր ու հրամաններ։ Մենք դրանք պաշտպանում ենք աչքի լույսի պես։ Լավ կլիներ, որ այս ստորագրությունների մեջ լիներ նաև՝ հայ եկեղեցու և հայ ժողովրդի նկատմամբ ձեր հատուկ ուշադրությունը հաստատող ստորագրությունը»:

Մի քանի ամիս անց ԽՍՀՄ Ժողովրդական Կոմիսարների Խորհրդի նախագահ Ի. Ստալինը կատարել է նաև Գևորգ Չորեքչիայի այս ցանկությունը: Նման որոշումն ստորագրվել է 1945 թվականի նոյեմբերի 21-ին։

 Դա ԽՍՀՄ Ժողովրդական Կոմիսարների Խորհրդի թիվ 2947 որոշումն էր՝ արտասահմանից հայերին Խորհրդային Հայաստան վերադարձնելու միջոցառումների մասին։

Այս փաստաթուղթը, որի պատճենները պահվում են Հայաստանի պետական արխիվում և Էջմիածնի եկեղեցու արխիվում, անմիջական դեր է ունեցել Հայաստանում ապրող ադրբեջանցիների ճակատագրում: Թեև մենք քիչ թե շատ տեղյակ ենք այդ փաստաթղթի էության մասին, կարծում ենք, որ դրա ամբողջական տեքստը կհետաքրքրի ընթերցողներին։ Փաստաթղթում ասվում էր. Sənəddə deyilirdi: 

«Հայաստանում Խորհրդային իշխանության հաստատման 25-ամյակի տոնակատարության կապակցությամբ՝ ԽՍՀՄ Ժողովրդական Կոմիսարների Խորհուրդը ՈՐՈՇՈՒՄ Է.

1. Հաշվի առնել արտերկրում ապրող հայերի իրենց հայրենիք՝ Խորհրդային Հայաստան վերադառնալու մասին թույլտվության վերաբերյալ դիմումները և Հայկական ԽՍՀ ղեկավար մարմինների՝ տեղափոխվելու ցանկություն հայտնած արտերկրում բնակվող հայերի վերադարձը կազմակերպելու համար ՀԽՍՀ Ժողովրդական Կոմիսարների Խորհրդին՝ թույլ տալու մասին երաշխիքը:
2. Ընդունել Հայկական ԽՍՀ կառավարության առաջարկը՝ ստեղծել ՀԽՍՀ Ժողովրդական Կոմիսարների Խորհրդին կից հայ գաղթականների ընդունման և բնակեցման կոմիտե։
3. ՀԽՍՀ Ժողովրդական Կոմիսարների Խորհրդին հանձնարարել՝ հայրենիք վերադարձած հայերին տրամադրել պետական վարկ՝ բնակելի տան 50%-ի չափով՝ անհատական բնակարանների կառուցման համար։
4. Արտերկրից ԽՍՀՄ վերադարձող հայ քաղաքացիները պետք է ազատվեն արտերկրից իրենց բնակության վայր բերված անձնական գույքի մաքսատուրքից»:

Վերաբնակեցման գործընթացը չի դադարել նույնիսկ Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո, եթե հաշվի չառնենք 1827-1920 թվականների ընթացքում հայերի զանգվածային վերաբնակեցումը Ադրբեջանի պատմական հողեր (ավելի քան 1 միլոն 500,000 ըստ հաշվարկների)։ 1921-1925 թվականներին տարածաշրջան է տեղափոխվել 19688, 1926-1936 թվականներին՝ 22595 հայ: Պլանավորված այս վերաբնակեցման մասշտաբների առումով, այն պետք է լիներ ամենամեծը թե՛ թվաքանակով, թե՛ հայերի ընդգրկմամբ աշխարհում։ Սկզբնական շրջանի համար նախատեսվում էր 360.000 հայ, ովքեր դիմել էին վերաբնակեցման համար։ 1946 թվականից սկսած՝ Հայաստան սկսեցին գալ արտերկրում ապրող հայերի առաջին խմբերը։

Խորհրդային քարոզչամեքենան և հայկական եկեղեցին քարոզարշավը կազմակերպել էին այնպես, որ տարբեր երկրներում ապրող հայկական գաղթօջախները շուտով ցանկանում էին տեղափոխվել ԽՍՀՄ, այդ երկրներում ԽՍՀՄ դեսպանատներ զանգվածային դիմումները չէին ընդհատվում։ Սակայն Խորհրդային կառավարությունը, վախենալով, որ նման զանգվածային տեղաշարժերի ժամանակ երկիր կթափանցեն թշնամական տարրեր, գործընթացը իրականացրեց փուլերով և խիստ ստուգումներ անցկացնելով։ Ընթերցողներին առաջին անգամ ներկայացվող մեկ այլ փաստաթուղթը՝ Արտաքին Գործերի Ժողովրդական Կոմիսարի տեղակալ Վ.Դեկանոզովի կողմից ստորագրված և ԱՄՆ-ում, Ֆրանսիայում ու Թուրքիայում ԽՍՀՄ դեսպանություններ ինչպես նաև Եգիպտոսում և Իրաքում ներկայացուցչություններ ուղարկված «գաղտնի» գրիֆով նամակը հետաքրքիր կետեր է պարունակում։ Այդ նամակի տեքստը ներկայացնում ենք ամբողջությամբ.

«ԽՍՀՄ Ժողովրդական Կոմիսարների Խորհրդի 1945 թվականի նոյեմբերի 21-ի որոշման հետ կապված՝ արտերկրում ապրող հայերին Խորհրդային Հայաստան վերադարձնելու մասին, ԽՍՀՄ դեսպանություններից, ներկայացուցչություններից և հյուպատոսություններից հարցումներ են ստացվում՝ հայերին իրենց հայրենիք տեղափոխելու գործնական միջոցառումների վերաբերյալ:

Հայտնում ենք, որ Հայկական ԽՍՀ կառավարությունը նախատեսում է այս տարի՝ Բուլղարիայից, Ռումինիայից, Հունաստանից, Սիրիայից, Լիբանանից, մասամբ՝ Իրանից տեղափոխել հայերի առաջին խմբաքանակը։ Հայկական գաղթօջախներ ունեցող այլ երկրներից՝ հատկապես ԱՄՆ-ից, Ֆրանսիայից, Եգիպտոսից, Թուրքիայից և Իրաքից հայերի զանգվածային վերաբնակեցում այս տարի չի նախատեսվում։ Այդ երկրներից կարող են վերաբնակեցվել միայն՝ Հայկական ԽՍՀ-ի ենթակայության ներքո գտնվող արտերկրի հայերի ընդունման և բնակեցման կոմիտեի կողմից հատուկ նշանակված անհատները կամ խմբերը: Այս ամենը հաշվի առնելով՝ ԱՄՆ-ում, Ֆրանսիայում, Եգիպտոսում, Թուրքիայում և Իրաքում մեր դեսպանությունների, ներկայացուցչությունների և հյուպատոսությունների ուշադրությունը հայերի վերաբնակեցման հարցում պետք է ուղղվի հետևյալի վրա.

1. ա) Պետք է նախապատրաստական աշխատանք տարվի Խորհրդային Հայաստան տեղափոխվել ցանկացող հայերի ցուցակը կազմելու ուղղությամբ: Այս աշխատանքներն իրականացնելու համար տեղին կլիներ օգտագործել տեղական հայ առաջադեմ կազմակերպությունների օգնությունը։

բ) Առաջին հերթին անհրաժեշտ է որոշել վերաբնակեցման առավել կարիք ունեցող հայերի քանակակազմը։

1. գ)Անհրաժեշտ է աջակցել հայ առաջադեմ կազմակերպությունների և բարեգործական ընկերությունների նախաձեռնությանը՝ միջոցներ հավաքելու արտասահմանում ապրող հայերի հայրենադարձության համար:

Այս հարցերի հետ կապված՝ Հայաստանի ԽՍՀ Ժողովրդական Կոմիսարների Խորհրդի կից արտերկրից ժամանած հայերի ընդունման և տեղավորման կոմիտեն նամակով դիմել է՝ արտերկրում ապրող հայ առաջադեմ կազմակերպությունների և բարեգործական ընկերությունների ղեկավարներին։ Դուք պետք է անհրաժեշտ աջակցություն ցուցաբերեք այդ կազմակերպություններին իրենց գործունեության մեջ»։

Այս նամակից հետո, 1947 թվականի մայիսին Նյու Յորքում տեղի ունեցավ Համաշխարհային հայկական կոնգրեսը։ Կոնգրեսին մասնակցում էին 22 երկրների 715 ներկայացուցիչներ։ 

Կոնգրեսի օրակարգային հիմնական հարցերից էր՝ արտերկրում ապրող հայերի Խորհրդային Հայաստան վերաբնակեցման կազմակերպումը։ Խորհրդային կառավարությունը ուշադիր հետևում էր Կոնգրեսի աշխատանքներին։ Նրա շահերի հիմնական պաշտպաններն այստեղ աշխարհի տարբեր ծայրերից հայ եկեղեցու ներկայացուցիչներ էին, որքան էլ դա տարօրինակ թվա։ Այս գործւմ հիմնական դժվարությունը ընկել է ԱՄՆ-ում ԽՍՀՄ գլխավոր հյուպատոս Յակով Լոմակինի վրա։ Որովհետեւ Խորհրդային Միություն տեղափոխվածների բոլոր գրանցումները կատարվել են ԱՄՆ-ում ԽՍՀՄ գլխավոր հյուպատոսությունում։ Այս գործով գլխավոր հյուպատոսի գլխավոր խորհրդականը՝ ԽՍՀՄ Արտաքին Գործերի Ժողովրդական Կոմիսարիատի Տնտեսական վարչության պետի տեղակալ Համազասպ Հարությունյանն էր։ նոյեմբերի 2-ին Նյու Յորքի «Վալդորֆ-Աստորիա» հյուրանոցի դահլիճում՝ ԱՄՆ Հայոց ազգային խորհուրդը՝ ԽՍՀՄ գլխավոր հյուպատոս Յակով Լոմակինի և պրոֆեսոր Համազասպ Հարությունյանի պատվին բանկետ է կազմակերպել։

Այսպիսով, 1946-1949 թվականներին արտասահմանյան երկրներից Հայաստան է տեղափոխվել 89 637 հայ։ Ինչպես երևում է այս աղյուսակից, վերաբնակեցման ամենաինտենսիվ շրջանը վերաբերում է 1946 և 1947 թվականներին։ ՀԽՍՀ ղեկավարությունը նույնպես շատ հմտորեն օգտվեց դրանից։ Արտասահմանից եկած հայերի դժվար տեղավորելը պատճառաբանող՝ Հայաստանի Կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Գ.Հարությունովը՝ «իրավիճակից միակ ելքը» տեսնում էր՝ Հայաստանից հարյուր հազար բնակչության Ադրբեջան վերաբնակեցման մեջ:

1947 թվականի դեկտեմբերի 23-ին ԽՍՀՄ Նախարարների խորհուրդը ընդունել է՝ «Հայկական ԽՍՀ-ից՝ կոլտնտեսականներին և այլ ադրբեջանական բնակչության Ադրբեջանի ԽՍՀ Կուր-Արազի հարթավայր տեղափոխելու մասին» թիվ 4083 որոշումը:

Որոշման մեջ նշվում էր, որ 1948-1950 թվականներին՝ Հայկական ԽՍՀ-ում բնակվող 100.000 կոլտնտեսականները և այլ ադրբեջանցի բնակչությունը՝ «կամավոր սկզբունքի հիման վրա» պետք է տեղափոխվեն Ադրբեջանական ԽՍՀ Կուր-Արազի հարթավայր։ 1948 թվականին նախատեսվում էր վերաբնակեցնել 10 000 մարդ, 1949 թվականին՝ 40 000, 1950 թվականին՝ 50 000 մարդ։

Այս որոշումը հանկարծակի էր և անսպասելի Հայաստանում ապրող ադրբեջանցի թուրքերի համար։ Հայկական ԽՍՀ ներքին գործերի նախարար Գրիգորյանի՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ Նախարարների խորհրդին ուղղված գաղտնի նամակում նշվում էր՝ բնակչության բացասական վերաբերմունքը վերաբնակեցման նկատմամբ.

«Մենք բացահայտել ենք, որ ադրբեջանական բնակչության շրջանում կարծիքներ են հայտնվում նոր բնակավայրեր տեղափոխելու դեմ, որոշ մարդիկ գնում են գերեզմանատներ և լաց են լինում իրենց հարազատների շիրիմների վրա և աղոթում, որ նրանք չտեղափոխվեն։

Կոլտնտեսականների մոտ նկատվում են նաև՝ դաշտեր աշխատանքի չգնալու, պտղատու ծառերը հատելու, բնակելի տներն ու օժանդակ շինությունները քանդելու նման մտքեր...»:

  Սակայն Հայաստանի կառավարությունը վաղուց էր պատրաստել վերաբնակեցվող բնակավայրերի ցանկը։ Այս ցանկում առաջին հերթին ընդգրկվել են Իրավան քաղաքը և մերձակա Աշտարակի, Զանգիբասարի, Ուչքիլսայի, Սարդարաբադի, Գամարլիի, Գարաբաղլարի, Վեդիի, Փաշալիի, Ախթայի, Քեշիշքենդի, Բասարկեչարի շրջանները:

Երբեմն փորձում են հասարակության մեջ այնպիսի սխալ պատկերացում ձևավորել, որ իբր Միր Ջաֆար Բաղիրովի համար այս որոշումը անսպասելի է եղել, և նա տեղյակ չի եղել նման որոշման նախապատրաստման մասին։ Իրոք, այս որոշումը ստորագրելու ժամանակ, Ադրբեջանի Կ(բ)Կ Կենտկոմի քարտուղարը Բաքվում չի եղել։ Այդ ժամանակ նա հանգստանում էր Սև ծովի ափին։ Այն ժամանակվա փաստաթղթերում ցույց է տրվել, որ այս որոշման մասին առաջին տեղեկությունը նրան հայտնել են դեկտեմբերի 26-ին՝ Նախարարների խորհրդի նախագահ Թ.Գուլիևը և Ադրբեջանի Կոմկուսի Կենտկոմի երկրորդ քարտուղար Հ. Սեիդովը: Սակայն Ադրբեջանի Հանրապետոյան պետական արխիվում պահպանված մեկ այլ փաստաթուղթ ցույց է տալիս, որ այս միտքը սխալ է։ Ադրբեջանի Հանրապետոյան ԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Մ.Կ.Բագիրովի և ՀԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Ի.Գ.Ա.Հարությունովի՝ Ստալինին ուղղված համատեղ դիմումի տեքստը բացահայտում է՝ երկու հանրապետությունների ղեկավարների վերաբերմունքը իրենց ժողովրդի ճակատագրի հանդեպ։

«Ընկեր Ի. Վ.Ստալինին.

Քննարկելով վերջին տարիներին Ադրբեջանի և Հայաստանի Հանրապետություններում տեղի ունեցած տնտեսության փոփոխությունների հարցը՝ մենք որոշեցինք Ձեզ դիմել հետևյալ առաջարկներով.

Մինգեչևիրի համակարգի ներդրման արդյունքում նոր ոռոգելի հողատարածքների ստեղծման հետ կապված, բամբակագործական շրջանների կոլտնտեսություններում աշխատուժի պակասի, ինչպես նաև այս շրջաններում բամբակի արտադրողականության բարձրացման հարցերը առաջ են քաշում՝ Ադրբեջանի ԽՍՀ այս շրջաններում բնակչության թվաքանակի ավելացման հարցը։

Այս հարցի ամենաիրատեսական լուծումը կարող է լինել՝ Հայաստանում բնակվող ադրբեջանական բնակչությունից 130 հազար մարդու տեղափոխումն այդ շրջաններ։

Ադրբեջանական բնակչության Հայաստանից Ադրբեջան տեղափոխումը մեծապես կհեշտացներ՝ արտասահմանից հայրենիք տեղափոխվող հայերի ընդունելության և տեղավորման պայմանները։

Ադրբեջանական բնակչության վերաբնակեցման արդյունքում ազատված հողերն ու բնակավայրերը կարող են օգտագործվել՝ արտերկրից տեղափոխված հայ գյուղացիներին տեղավորելու համար։

Արդյունքների հիման վրա խնդրում ենք Ձեզ որոշում կայացնել հետևյալ հարցերի վերաբերյալ:

• Հայկական ԽՍՀ-ում ապրող ադրբեջանական բնակչությանը Ադրբեջանական ԽՍՀ սակավաբնակ բամբակագործական շրջաններ տեղափոխելը և ազատված հողերն ու բնակավայրերը արտասահմանից տեղափոխված հայերին տեղավորելու համար օգտագործելը.
• Ադրբեջանական ԽՍՀ և Հայկական ԽՍՀ Նախարարների խորհուրդներին՝ մշակել և պատրաստել՝ տեղափոխման պայմաններն ու կանոնները և վերաբնակցումը ղեկավարելու համատեղ հանձնաժողովի ստեղծում.
• Այդ միջոցառումների հետ կապված ծախսերը միութենական բյուջեում ներառելը.

Քանի որ փաստաթուղթը Ստալինին ուղարկվելիք նամակի նախագիծ էր, այստեղ ժամկետ չի նշվել։ Սակայն այլ աղբյուրներ նշում են, որ նամակը ստորագրվել է Մ. Ջ. Բագիրովի կողմից՝ 1947 թվականի դեկտեմբերի 3-ին։ Իսկ թե դրանից 20 օր անց՝ 1947 թվականի դեկտեմբերի 23-ին, թիվ 4083 որոշումը ինչպիսի ողբերգության հետ առերեսեց Հայաստանում բնակվող ադրբեջանցիներին, արդեն հայտնի է։

Վերաբնակեցման հարցերի ամենահետաքրքիր կողմերից մեկն այն է, որ 1948 թվականին Հայկական ԽՍՀ-ից ադրբեջանցիների բռնագաղթի սկսվելով՝ արտասահմանից հայերի վերաբնակեցման գործընթացը կտրուկ նվազեց։ Սա հստակ երևում է վերոհիշյալ աղյուսակից: 1946 թ. և 1947 թ. օտար երկրներից վերաբնակված հայերի մեծամասնությունը հրաժարվել է գյուղ գնալ և կամ տեղավորվել է քաղաքներում, կամ տեղափոխվել ԽՍՀՄ այլ տարածաշրջաններ։ Արդյունքում, Հայաստանի տարածքում ադրբեջանցիներից մաքրված գյուղերի մեծ մասը դատարկ է մնացել։

Կուր-Արազի հարթավայր տեղափոխված ադրբեջանցիները ստիպված են եղել բնակվել կոլխոզային տնտեսական շենքերում, տեղի բնակիչների տներում և նույնիսկ ստորգետնյա տնակներում, քանի որ նրանք չեն ապահովվել բնակարաններով: 1949 թ. գարնանը՝ Սալյանի, Եվլախի շրջաններում Կուր գետի մակարդակի բարձրացման հետևանքով խեղդվել են Դարալայազի վերաբնակիչների 16 երեխաներ։

Ադրբեջանի Հանրապետության պետական արխիվում պահվում են ադրբեջանցիների կողմից՝ Հանրապետության Նախարարների խորհրդի նախագահին և տեղական շրջանային կուսակցական կոմիտեների քարտուղարներին ուղղված՝ անտանելի կենսապայմանների մասին գրված տասնյակ բողոքի դիմումներ: Այս դիմումներից յուրաքանչյուրը պատմում է յուրաքանչյուր ընտանիքի դառը ճակատագրի մասին.

«Հարգելի քարտուղար, մեր դրությունը չափազանց անտանելի է։ Մեր ընտանիքը երեք-չորս ամիս բաց երկնքի տակ ապրելուց հետո, ստիպված ստորգետնյա խրճիթ կառուցեցինք ու պատսպարվեցինք դրա տակ։ Ցուրտ է, ձյուն է գալիս: Երեխաներիցս երկուսը սովամահ են եղել, իսկ երեքը մահացու վիճակում են։ Ի՞նչ անենք մենք: Ինչպե՞ս գոյատևենք: Եթե այսպես գնա, մեր ընտանիքի դեռ ողջ մնացած 5 հոգին էլ կմահանա»։

 Ադրբեջանի Հանրապետության պետական արխիվում պահվում են ադրբեջանցիների կողմից՝ Հանրապետության Նախարարների խորհրդի նախագահին և տեղական շրջանային կուսակցական կոմիտեների քարտուղարներին ուղղված՝ անտանելի կենսապայմանների մասին գրված տասնյակ բողոքի դիմումներ:Այս դիմումներից յուրաքանչյուրը պատմում է յուրաքանչյուր ընտանիքի դառը ճակատագրի մասին.

1953 թվականին Ստալինի մահից հետո, Ադրբեջան տեղափոխված բնակչության մի մասը սկսեց վերադառնալ իր պապենական հողեր։ Այս վերադարձի զանգվածային բնույթ կրելուց անհանգստացած ՀԽՍՀ ղեկավարները խիստ բողոք են հայտնել դրա դեմ։ 1953 թվականի հոկտեմբերի 30-ին՝ Հայաստանի գյուղատնտեսության նախարար Ղազարյանի ստորագրությամբ գրություն է ուղարկվել շրջանային Գործադիր կոմիտեների նախագահներին.

«Որոշ շրջանների կոլտնտեսությունների նախագահները հայտնում են, որ Ադրբեջան տեղափոխված կոլտնտեսականների մի մասը վերադարձել է և խնդրում են իրենց կրկին կոլտնտեսություն ընդունել։ Հայտնում ենք, որ այս կոլտնտեսականների շրջանում անհրաժեշտ է բացատրական-քարոզչական աշխատանք տանել, որպեսզի նրանք կրկին վերադառնան Ադրբեջան...»:

1954 թվականի ապրիլին Ադրբեջանական ԽՍՀ գյուղատնտեսության փոխնախարար Մ.Փոլադովի գլխավորած պատվիրակությունը այցելել է՝ Հայկական ԽՍՀ այն շրջաններ, որտեղ ապրում են ադրբեջանցիներ և ուսումնասիրել է նրանց վերադարձի պատճառները։ Իրենց զեկույցներում նրանք նշել են, որ վերադարձի հիմնական պատճառը՝ Կուր-Արազի հարթավայրում վերաբնակվածների համար անհրաժեշտ պայմանների բացակայությունն է և Հայաստանի լեռնային շրջաններից վերաբնակեցված ադրբեջանցիների՝ այդ վայրերի կլիմայական պայմաններին ընտելանալու անկարողությունը։ Նրանց տվյալներով՝ մինչև 1954 թվականի ապրիլը 1155 տնտեսություններ վերադարձել են իրենց նախկին վայրեր։

Զեկույցում արվել են նաև կոնկրետ առաջարկներ՝ վերադարձը կանխելու համար: Այդ առաջարկների թվում առաջարկվել է՝ նրանց համար բարենպաստ պայմաններ ստեղծել Ադրբեջանի ԽՍՀ Կուր-Արազի հարթավայրում, թույլ չտալ՝ Հայկական ԽՍՀ վերադարձածներին կրկին վերաբնակվել այնտեղ, իրենց համար նոր տներ կառուցել. տնամերձ տնտեսություն ստեղծել:

1954 թվականի մայիսին և սեպտեմբերին՝ ադրբեջանական բնակչության տեղափոխված շրջանների Գործադիր կոմիտեների նախագահներին և շրջանային կուսակցական կոմիտեների քարտուղարներին ուղարկված՝ հանրապետական կուսակցության և կառավարության ղեկավարների կողմից ստորագրված նամակում հանձնարարվել է շուտափույթ կանխել՝ այդ շրջաններ վերաբնակեցված անձանց Ադրբեջանի ԽՍՀ այլ շրջաններ տեղափոխվելը և Հայկական ԽՍՀ վերադառնալը:

1961 թվականին ԽՍՀՄ կառավարությունը՝ արտերկրում ապրող հայերի նոր խմբաքանակ ընդունելու մասին որոշում է ընդունել:

1962 թվականից սկսված, սկսվել է՝ օտար երկրներում բնակվող հայերի նոր զանգվածային գաղթը Հայկական ԽՍՀ տարածք և դա շարունակվել է մինչև 1982 թվականը։ Այս տարիների ընթացքում վերաբնակեցվել է՝ Իրանից (24283), Սիրիայից (4848), Եգիպտոսից (727), Թուրքիայից (547), Կիպրոսից (505), Լիբանանից (378), Իրաքից (291), Հունաստանից (53), ԱՄՆ-ից (50). Ֆրանսիայից (71), Արգենտինայից (49), Իսրայելից (25) և այլ երկրներից (93) 31.920 հայ։

Խորհրդային քարոզչամեքենայի և այս հարցում նրա գլխավոր դաշնակիցների՝ հայկական սփյուռքի և հայ եկեղեցու քարոզչությամբ խաբված և Հայաստան տեղափոխված հայերի համար այս հողերը երբեք չդարձան «կորուսյալ հայրենիքի «Մեծ Հայաստանի վերականգնված մասը»: Ներգաղթած հայերը միշտ իրենց օտար են զգացել այս հողերում։

Պատահական չէ, որ ԽՍՀՄ ներքին գործերի նախարար Ն.Շելոկովի՝ 1974 թվականի մարտի 12-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոյում զեկույցը ցույց է տալիս՝ Խորհրդային Միությունում ապրող հայերի՝ արտագաղթի ամենաշատ հակված ազգ լինելը:

«1949 թվականից սկսած, հայրենադարձներից ոմանք սկսեցին դիմել օտար երկրներում մշտական բնակության թույլտվության համար։ Այդ դիմումերում հիմնականում ցույց են տալիս, որ 1948 թվականին Ֆրանսիայից, ԱՄՆ-ից և Լիբանանից հայրենադարձության գործընթացը դադարեցվելուց հետո, այդ երկրներում նրանց շատ հարազատներ են մնացել, և եթե անգամ այդ մարդիկ ցանկացել են տեղափոխվել Հայաստան, չեն կարողացել դա անել։

Մինչև 1963 թվականը, որպես կանոն, սոցիալիստական երկրներ տեղափոխվել ցանկացողներին նման թույլտվություններ էին տալիս։ 1960 թվականից մինչև 1963 թվականը, պետական անվտանգության մարմինների կողմից երաշխավորվածներից միայն 25 մարդու է թույլատրվել մեկնել կապիտալիստական երկրներ։

1967 թվականին ելնելով դրսից հայերի հայրենադարձությունից և մտավախություն ունենալով, որ ԽՍՀՄ-ից հայրենադարձների վերադարձը՝ արտերկրի որոշ ռեակցիոն ուժեր կօգտագործեն հակասովետական քարոզչության համար, արտագաղթի ծավալը կրճատվեց մինչև 6%։

Սակայն 1973 թվականին արտասահման տեղափոխվել ցանկացողների թիվը կրկին ավելացավ։ Դիմողներից շատերը մերժվել են Հայաստանի ԽՍՀ ներքին գործերի նախարարության կողմից։ Մերժման հիմնական պատճառներն են եղել՝ այդ մարդկանց բնակարանով և աշխատանքով ապահովելը, անկախ ընտանիքներ ունենալը, արտերկրում ապրող հարազատներից կախված չլինելը։ Մյուս կողմից, այդ մարդիկ օտար երկրներ տեղափոխվելու դեպքում, նրանց մյուս մերձավոր ազգականները մնում են ԽՍՀՄ-ում։

Հաշվի առնելով այս ամենը, ներքին գործերի նախարարությունը՝ պետական անվտանգության մարմինների հետ միասին՝ փորձում են նվազեցնել արտագաղթի տրամադրությունները՝ հայկական ծագումով խորհրդային քաղաքացիների շրջանում, սակայն այս կարգի արտասահման մեկնել ցանկացողների թիվն օրեցօր ավելանում է։

Այս զեկույցի ներկայացման ժամանակ, Հայկական ԽՍՀ բնակչությունը կազմում էր 2 740 000 մարդ։ 40 տարի անց այս երկրում փաստորեն ապրում է շուրջ 2 միլիոն մարդ։

1985 թվականին Միխայիլ Գորբաչովի իշխանության գալուց հետո, նրա շուրջ հավաքված հայամետ ուժերը անմիջապես գործի անցան և ներկայացրեցին՝ իրենց սրտերում երկար ժամանակ կրած՝ «Մեծ Հայաստանի» գաղափարի իրականացման վաղուց պատրաստված ծրագիրը: Միխայիլ Գորբաչովի օրհնությունը ստացած հայ ազգայնականների համար այժմ միայն մեկ խոչընդոտ կար՝ իրենց մտադրությունների իրականացման ճանապարհին: Դա ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ, ԽՄԿԿ Քաղբյուրոյի միակ ադրբեջանցի անդամ Հեյդար Ալիևն էր։ Հայ անջատողականներին և Կրեմլում նրանց հովանավորներին, ովքեր տեղյակ էին՝ դեռևս Ադրբեջանի Կոմկուսի Կենտկոմի առաջին քարտուղար լինելու ժամանակներից այս հարցում Հեյդար Ալիևի կոշտ և սուր վերաբերմունքին, որպես առաջին միջոց, 1987 թ. կարողացան հասնել՝ նրան իր զբաղեցրած պաշտոնից հեռացնելուն:

1988 թվականի փետրվարի 20-ին ԼՂԻՄ ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի՝ միայն հայ պատգամավորների մասնակցությամբ արտահերթ նիստը՝ մարզի Ադրբեջանի կազմից հանելու և Հայաստանի վարչատարածքային բաժանման մեջ ընդգրկելու մասին որոշում է ընդունել։ Այն բանից հետո, երբ Ադրբեջանական ԽՍՀ Գերագույն խորհուրդը մերժեց ԼՂԻՄ-ի ժողովրդական պատգամավորների խորհրդի՝ հակասահմանադրական որոշումը, Հայաստանի ազգայնական ղեկավարները սկսեցին իրականացնել՝ «Դաշնակցություն» կուսակցության «Առանց թուրքերի Հայաստան» ծրագիրը։

1988 թվականի փետրվարի 19-ից Իրավանում սկսվեցին զանգվածային ցույցեր։ Հանրահավաքի մասնակիցները վանկարկում էին՝ «Հայաստանը պետք է մաքրել թուրքերից», «Հայաստանը միայն հայերի համար է» կարգախոսներ: Հայ ազգայնականների համար Հայաստանի ամենաբերրի շրջաններում ապրող ավելի քան 250.000 ադրբեջանցիներին այնտեղից հեռացնելը նույնքան կարևոր էր, որքան Ղարաբաղի հարցի լուծումը։

 Չնայած Ադրբեջանի ղեկավարության՝ իրադարձությունները ճիշտ գնահատելու անկարողությանը, Արևմտյան Ադրբեջանում ապրող ադրբեջանցիները զգում էին իրենց սպասող իրական վտանգը։ 1988 թվականի ամառվանից սկսած՝ ադրբեջանցիների կոմպակտ բնակված՝ Ամասիայի, Վեդիի, Կրասնոսելսկի, Բասարկեչարի շրջաններում ցույցեր սկսվեցին՝ ընդդեմ Հայաստանի տարածքային պահանջների։

Սակայն, նորից Ադրբեջանի ղեկավարության կողմից թիկունքի և աջակցության բացակայությունը՝ ազատ գործելու հնարավորություն տվեց հայերին։ Ցուցարարների նկատմամբ բռնաճնշումներ սկսվեցին:

Հայաստանի ղեկավարությունը չերաշխավորելով ադրբեջանցիների անվտանգությունը, վախ ու սարսափ տարածելով ադրբեջանցիների շրջանում, սկսեց նրանց արտաքսել Հայաստանից:

Բայց սա էլ չանցավ առանց ողբերգության: Գուգարքի շրջանում տեղի ունեցած արյունալի իրադարձությունների արդյունքում սպանվել է 70 մարդ, որոնցից 21-ը կին, 6-ը՝ երեխա։

Մաքրման այս գործողությունների արդյունքում ավելի քան 200.000 ադրբեջանցիներ վտարվեցին իրենց հայրենիքից, 216 մարդ սպանվեց։

Այսպիսով, իրականացվեց հայ ազգայնականների՝ «Հայաստանն առանց թուրքերի» քաղաքականության վերջին փուլը։ Հայաստանը դարձավ մոնոէթնիկ պետություն: