Բնությունն ինքն է ստեղծել այս վայրերի պատկերը, որը ձգվում է Գյոյչայի ափերից մինչև Ալագյոզ, Բոզաբդալ լեռներից մինչև Զանգեզուր։ Այս հողը իր կրծքի վրա պահպանում է՝ մեր հարուստ պատմության, ազգային-հոգևոր գոյության կրողները հանդիսացող՝ մեր բազմաթիվ հեքիաթների, լեգենդների, երգերի հետքերը: 

Այս վայրերի՝ մարդկային առաջին բնակավայրերից լինելը ապացուցող՝ Դևեբոյնույի և Ալագյոլլերի ժայռապատկերները, նախաիսլամական մշակույթի օրինակներ հանդիսացող ալբանա-քրիստոնեական տաճարները, իսլամական դարաշրջանի պատմամշակութային հուշարձանները, հազարավոր տարիների ընթացքում այստեղ ստեղծված և համաշխարհային մշակութային գանձարանի մեջ ներառված հարուստ մշակութային ժառանգությունը ցույց է տալիս, որ այս տարածքը հանդիսանում է Ադրբեջանի պատմության և մշակույթի անբաժանելի մասը:

Զանգեզուրի հնագույն պատմության անձնագրերից մեկն է հանդիսանում Գոշունդաշի հուշարձանը, որը պատկանում է մ.թ.ա. 4-րդ և 2-րդ հազարամյակներին։ Այս մեգալիթյան հուշարձանը գտնվում է Շեքի և Գըզըլջըգ գյուղերի միջև գտնվող հարթ բլրի վրա։ Շինությունը բաղկացած է 223 հսկայական մենհիրներից և դոլմեններից՝ մոտ 1,5-2,8 մ բարձրությամբ և 60-80 սմ լայնությամբ։ Այս վիթխարի քարերը, որոնցից մի քանիսը 8 տոննայից ավելի են կշռում, ինչ-որ արտասովոր ուժի պատճառով կարծես շրջանաձև խրվել են գետնի մեջ։ 76 քարերի մեջ արված շրջանաձև անցքերով օդի հոսքը միստիկ հնչյուններ է ստեղծում։

 Սակայն Գոշունդաշի կուրգանը այս տիպի միակ հուշարձանը չէ Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքում։ 19-րդ դարի վերջին ռուս հնագետ և մարդաբան Ալեքսեյ Իվանովսկին ընդգծել է՝ Գյոյչա լճի արևմտյան ափին, Քյավառ և Ադըյաման գյուղերի միջև, հատկապես՝ «Գուրու խարաբա» կոչվող տարածքում նման 8 կուրգանների առկայությունը: Նա նշում է դրանց՝ Մինուսինսկի մարզում, Ալթայի Գյոկ-սու գետի հովտում, Օրխոնի տափաստաններում, Թարբագաթայի բարձունքներում գտնվող կուրգանների հետ ապշեցուցիչ նմանությունները։ Գյոյչա լճի ավազանում գտնվող կուրգանում նրա պեղումների ժամանակ՝ քարե սնդուկներում հայտնաբերված գանգերն ու տարբեր կենցաղային և ռազմական սարքավորումները նույնն են, ինչ Ալթայի և Խոջալու-Գեդաբեկի կուրգաններում հայտնաբերվածները, ինչը վկայում է, որ այս տարածքը եղել է հին թուրքերի առաջին բնակավայրերից մեկը։

 20-րդ դարի 50-ական թվականներին Գյոյչա լճի ջրի մակարդակի անկումից հետո, հայ հնագետները կրկին իրենց ուշադրությունը սևեռել են լճի արևմտյան ափին գտնվող կուրգանների վրա։ Նպատակը պարզ էր... Անկախ պեղումների արդյունքներից՝ այստեղ հայտնաբերված նյութական մշակույթի բոլոր նմուշները պետք է ծառայեն այս տարածքները հին հայկական հողեր լինելուն։

1957 թ. Գյոյչա լճի հյուսիս-արևմտյան ափին գտնվող Օրդեքլի գյուղի տարածքում, իսկ 1959 թ. Գյոյչա լճի հարավ-արևմտյան ափին գտնվող Քյոլանըգըրըլան գյուղի տարածքում կատարված պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են՝ հին թուրքական պաշտամունքին պատկանող եղջերուների, թռչունների և այլ կենդանիների բազմաթիվ բրոնզե և ոսկե արձանիկներ։ Հատկապես ուշագրավ էր՝ պեղումների ամենախոր շերտում հայտնաբերված և մ.թ.ա. 8-րդ դարին պատկանող ուրարտական փորագրված քարի վրա՝ Օրդեքլի անվան որպես Ուրտեքս հիշատակումը։

Չնայած նրան, որ մնացած բոլոր նմուշները նույնական էին՝ Նախչըվանի Քյուլթեփեյի և Մինգեչևիրի հնագիտական պեղումների վայրերում հայտնաբերված նմուշներին, իսկ սափորով թաղված գերեզմաններում հայտնաբերված գանգի ոսկորները ոչ մի կապ չունեն հայկական մարդաբանության հետ, այդ նմուշները սկսեցին ներկայացվել ողջ աշխարհին՝ որպես հին հայկական քաղաքակրթության հետքեր։

Ինչպես ամբողջ Թուրանի աշխարհագրության մեջ, այնպես էլ Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքում գտնվող հնագույն տաճարները՝ մեր նախաիսլամական հավատքի վայրերը պահպանում են ղփչաղական-քրիստոնեական մշակույթի՝ նախաիսլամական թուրքական մշակույթի հետքերը։ Այս հուշարձանները դարձել են պատնեշ՝ մեր պատմության Կովկասյան Ալբանիայի ժամանակաշրջանի հետ կապված բազմաթիվ հորինված հավանականությունների առջև։ Նրանց քարե հիշողությունը, պատմության փորձություններից դուրս գալով, մեզ հասած քարե արձանագրությունները հնարավորություն չեն տվել թաքցնել ճշմարտությունը։ 

Կովկասում, քրիստոնեության հաստատման առաջին վայրերից համարվող Զանգեզուրի տարածքում սփռված, ալբանական-քրիստոնեական տաճարները՝ այս վայրերի հնագույն բնակիչների նախաիսլամական հավատմունքների հիշատակներն են։

Նման հուշարձաններից է նաև Ուզունլարի տաճարը, թուրքական հնագույն հուշարձան՝ Լոռու մահալի Ուզունլար գյուղում, որը թվագրվում է 6-րդ դարի վերջին և 7-րդ դարի սկզբին։ Թեև տաճարը գյուղի անվան համաձայն կոչվում է Ուզունլար, սակայն հայերը դրա իրական ծագումը թաքցնելու համար, տաճարը վերանվանել են Օձուն։

Նման հուշարձաններից են՝ Շիրվանջըգ գյուղի Շիրվանջիգի տաճարը՝ Շորայելի մահալի Արթիկի շրջանի տարածքում, և Դուզքենդի շրջանի Յուխարը Գանլըջա գյուղի մոտ գտնվող Գանլըջայի տաճարը։

Այստեղ գտնվող թուրք-քրիստոնեական տաճարներից ամենահինը Ղփչաղի տաճարն է, որը գտնվում է Արթիկի շրջանի Ղփչաղ գյուղի մոտ։ Ենթադրվում է, որ տաճարը, որը մինչև 1946 թվականը կոչվել է Ղփչակավանք, կառուցվել է 7-րդ դարում։ 

Ռուսական կայսրության կողմից Աղբաբա-Շորայելի տարածքի օկուպացումից հետո, ինչպես Կովկասում գտնվող բոլոր ալբանական տաճարները, Ղփչաղի վանքը նույնպես ենթարկվել է Էջմիածնի կաթողիկոսությանը, և 1850 թվականից այս տաճարը գործում է որպես հայոց կաթողիկոսության ամառային նստավայր։ Տաճարի իրական տերերի ինքնությունը թաքցնելու համար 1946 թվականին՝ պատմական ժամանակներից թուրքերով բնակեցված գյուղի, բերդի ու տաճարի անվան մեջ Ղփչաղ բառը փոխարինվել է Արիչ բառով։

Կովկասում իսլամի տարածումից հետո, որոշ տարածաշրջաններում տեղի բնակչությունը չի լքել իր նախկին կրոնական կենտրոնները և հին ալբանա-ղփչաղական քրիստոնեական տաճարները օգտագործել է իսլամական կրոնական ծեսեր կատարելու համար։  

Պատմական Քարվանսարայի՝ ներկայիս Իջևանի շրջանի և Գազախի շրջանի սահմանին գտնվող Շըխմուրադի տաճարը, թեև վաղ ժամանակներում գործել է որպես քրիստոնեական վանք, սակայն տեղի բնակչության մահմեդականությունը ընդունելուց հետո, տաճարը շարունակել է գործել, որպես սրբավայր:

Այդպիսի հուշարձաններից են Դարալայազի մահալի Էրգազ գյուղում գտնվող Էրգազի սրբավայրը, Գըզըլգյուլ գյուղի Այսեսի վանքը, Յաստըբուլաղում Գյունեյվենգը, Ամաղու գյուղի համանուն վանական համալիրը, Ալայազ գյուղի տարածքում գտնվող Ալայազի, կամ Ախի Թավաքքյուլի մենաստանը:  

Հայերը ոչ միայն փոխել են այս հուշարձանների անունները, այլև վերացրել են դրանց իրական տիրոջ ով լինելը ապացուցող արձանագրությունները և դրանք փոխարինել մտացածին արձանագրություններով։ Այս կեղծիքները երբեմն հասնում էին անհեթեթության։ Արևմտյան Ադրբեջանի տարածքում՝ Բարանայի շրջանի Գուրումսու գյուղի և Գազախի շրջանի Քեմերլի գյուղի միջև գտնվող այս հնագույն գմբեթի վերին մասում գտնվող քարե գոտու վրա չնայած՝ հնագույն թուրքերի տոտեմը համարվող գայլի և խոյի պատկերների դասավորությանը, հայ վարպետները քանդել են գմբեթի շրջանաձև պատի մի մասը և այնտեղ բացել խաչաձև պատուհան։

Այս հիասքանչ շենքը, որը տարբերվում է միջնադարյան քարավանատների համալիրներից՝ իր ծավալով ու մեծությամբ, հատակագծով ու կառուցվածքով, գտնվում է Գյոյչաի և Դարալայազի մահալները միացնող Սելիմի լեռնանցքում։ Հղկված բազալտե քարից կառուցված այս հուշարձանը տեղի բնակիչների շրջանում հայտնի է «Սելիմի քարավանատուն» անունով։ Քարավանատան մուտքի դռան վրա նրա իսկական տերերի անունը գրված տապանաքարը՝ 80-ական թվականներին ամբողջությամբ վերացվել է։ Սակայն 70-ական թվականներին կատարված քարավանատան' լուսանկարում կարելի է պարզել, թե արաբական տառով ինչ է գրված իրական տապանաքարի վրա։

Տապանաքարի վրա գրված է.

«Աբու Սաիդ Խան Բահադուր

Աշխարհի սուլթան, մարդկանց տիրակալ, Արաբիայի ու Աջամի թագավոր, զանգվածների գլխի տերը՝ թող Ալլահը հավերժացնի ու մշտական դարձնի նրա իշխանությունը...

Կառուցման տարեթիվը՝ հիջրի 726 թ, այսինքն՝ 1325-26 թթ.

Մեր նախնիների ստեղծած մի քանի քաղաքակրթությունների հետքերը կարելի է գտնել հայրենիքի այս հողի` Արևմտյան Ադրբեջանի հուշարձանների մեծ մասում, որտեղ պատմությունն է որոշում պատմությունը: Լեռներում ու հարթավայրերում սփռված մեծ ու փոքր ամրոցները մեր պետականության պատմության տարբեր ժամանակաշրջանների վկաներն են։ Ամեն մի քարի, ամեն մի աղյուսի մեջ ապրում է՝ դարերի խորքից եկած ու կիսառասպելների և կիսահեքիաթների վերածված հերոսների հետքը։

Քանի որ 9-րդ դարում Զանգեզուրի և Դարալայազի տարածքը դարձել է՝ արաբական օկուպացիայի դեմ ժողովրդական ապստամբությունների հիմնական կենտրոններից մեկը, այստեղի լեռնային ամրոցների մեծ մասը կապված է այդ ապստամբությունները ղեկավարած զորավար Բաբեքի անվան հետ։ Այդ ամրոցները կազմում են մեկ ամրաշինական-պաշտպանական համակարգ, որը սկիզբ է առնում Արազի ափից և տարածվում Զանգեզուրի լեռնաշղթայի երկայնքով։

Այս համակարգում ընդգրկված 1-ին ամրոցը Մըղրիի ամրոցն է։ Թեև այս ամրոցի մասին առաջին անգամ տեղեկություն է տրվել է 1083 թվականին, սակայն ենթադրվում է, որ այն Զանգեզուրի տարածքում գտնվող Բաբեքյան ամրոցներից մեկն է։ Ամրոցի չորս շրջանաձև և երկու ուղղանկյուն աշտարակները պայտի տեսքով դասավորված են Մըղրը քաղաքի Մեծ թաղամասի հյուսիսում՝ ավանը շրջապատող բլուրների վրա։

Օխչու ամրոցը գտնվում է Նովրուզյուրդ կոչվող բարձր բլրի վրա՝ Օխչու և Քյըղը գետերի միախառնման վայրում։ Օխչու գետի մյուս կողմում, այս ամրոցի դիմաց, մնում են Գաֆանի ամրոցի մնացորդները։

Դարալայազի տարածքում Բաբեքի անվան հետ կապված ամրոցներից է Գալասարի ամրոցը, որը գտնվում է Գալասար գյուղի մոտ։ Երկրորդ ամրոցը Սալ-Սալ ամրոցն է՝ կառուցված Ալայազ գյուղի տարածքում՝ Գաբաղթեփե լեռան գագաթի զառիթափ ժայռերի վրա։ Բերդի պարսպի երկարությունը հասնում է մոտ 5 կմ-ի։ Բերդն ունի երկու դարպաս, որոնք բացվում են Ալայազ և Էրդափին գյուղերի ուղղությամբ, Հասանքենդի ուղղությամբ պարսպի հիմքում գաղտնի ելք կա։

19-րդ դարի վերջից հայերի Կովկաս տեղափոխումից հետո, ղփչաղական-քրիստոնեական տաճարների հետ միասին բերդերը նույնպես սեփականացվեցին ու հայկականացվեցին։ Այս գործընթացն ավելի լայն մասշտաբ է ստացել 20-րդ դարի 40-ական թվականներին։ 1946 թվականին՝ Աղրիի հովտում գտնվող միջնադարյան Դաբիլ բերդաքաղաքի տեղակայված բլրի վրա հնագիտական պեղումներ կատարած հնագետների առաջադրանքը նախապես որոշվել էր: «Ապացուցել», որ իբր այս բերդաքաղաքը, մտացածին «Մեծ Հաաստան»-ի մայրաքաղաքներից մեկն է:

Սակայն, չնայած բոլոր ջանքերին, հայ պատմիչները չեն կարողացել կեղծել Շորայել մահալի հարավում գտնվող Թալինի մահալի այս հոյակապ ամրոցը։ Թեև Նարընգալա հատվածում փոքրիկ եկեղեցի են կառուցել, որն ամենևին չի համապատասխանում ամրոցի կոնստրուկտիվ կառուցվածքին, սակայն հայ վարպետը չի մոռացել նշել այս կեղծիքի պատմությունը։ Թալինի Նարընգալայի ամրոցի մուտքի մոտ տեղադրված քարե արձանագրության մեջ նշված են այս հոյակապ շինության իրական տերերի անունները։ Մասամբ պահպանված արձանագրության մեջ նշվում է, որ ամրոցը կառուցվել է 1174 թվականին սուլթան Մահմուդի կողմից։ Այս բերդի աշտարակների արանքում, որը հայերը փորձում են թաքցնել, կա մի ամբողջ ժայռից փորված ջրի բաք և տարբեր ուղղություններ տանող ստորգետնյա ճանապարհներ։

19-րդ դարի սկզբին, Իրավանի խանության վրա Ռուսական կայսրության արշավանքների ժամանակ, Իրավանի Հուսեյնգուլու խանի եղբայր Հասան խանը վերականգնել և ամրացրել է ամրոցի արտաքին պարիսպները։ Այդ ժամանակաշրջանից են մնացել՝ արտաքին պատի մուտքի դռներից մեկի վրա տեղադրված առյուծի պատկերները, որոնք հանդիսանում են Իրավանի խանության գլխավոր խորհրդանիշը։

Քանի որ յուրաքանչյուր պատմական հուշարձանի անունը ցույց է տալիս, թե ովքեր են եղել դրա իրական տերերը, հայերը՝ Արևմտյան Ադրբեջանի ողջ տարածքում գտնվող վայրերի անունների հետ մեկտեղ, փոխում են նաև բոլոր պահպանված ամրոցների անունները: Այսօր նրանք՝ Դերեչիչեքի մահալում ղփչաղ թուրքերից հիշատակ մնացած Բեչենեգի ամրոցը աշխարհին ներկայացնում են որպես Բջնիբերդ, իսկ Գյոյչա լճի արևմտյան ափին՝ ծովի մակարդակից 1930 մետր բարձրության վրա գտնվող Աղգալան՝ Բերդկունք անունով: Նույն ճակատագրին է արժանացել նաև Շորայելի մահալի Ալայազ լեռան ամենաբարձր գագաթներից մեկի վրա գտնվող և այսօր էլ իր շքեղությունը պահպանած «Գըզ գալասը»-ն։

Ռուսական կայսրության կողմից Իրավանի և Նախչըվանի խանությունների տարածքում այսպես կոչված «Հայկական նահանգի» ստեղծումից հետո, ավելի տխուր դարձավ՝ հայակականացնելը անհնար լինող՝ թուրք-իսլամական մշակույթի անհայտ հուշարձանների նմուշների ճակատագիրը։ Առաջին իսկ օրերից այս վայրերի բնիկներին՝ ադրբեջանցիներին պատկանող նյութական, մշակութային ու ճարտարապետական հուշարձանները սկսեցին փուլ առ փուլ, պլանային կարգով ոչնչացվել։ Այս տարածքներում ապրող ադրբեջանցիների գլխավոր քաղաքը՝ Իրավանը վերածվել էր այս բոլոր գործընթացների հիմնական կենտրոնի։

19-րդ դարի կեսերին Իրավան քաղաքի հատակագծում նշված է, որ քաղաքում եղել է 8 մզկիթ։ Այս մզկիթներից 2-ը գտնվում էին բերդում, իսկ մնացածը՝ թաղամասերում։

Քանի որ կայսերական զորքերի շտաբը և վարչական այլ շենքերը գտնվում էին Իրավանի բերդի տարածքում, առաջին թիրախը եղան այստեղի մզկիթները։ Բերդում գտնվող Ռաջաբ փաշայի մզկիթի տեսքը փոխվեց և վերածվել ռուսական ուղղափառ եկեղեցու։

Խղճալի էր նաև Սարդարի մզկիթի ճակատագիրը: 20-ական թվականներին արված այս կադրերում պատկերված են՝ Իրավանի ամենագեղեցիկ ճարտարապետական հուշարձաններից մեկը հանդիսացող՝ Սարդարի մզկիթի վերջին պահերը։ 20-ական թվականներից սկսած, Թուրքիայից այստեղ տեղափոխված հայերը մզկիթի որոշ խցերն օգտագործում էին որպես բնակության վայր։ Իսկ 70-ական թվականների լուսանկարներում կարելի է տեսնել՝ Սարդարի մզկիթի ողջ մնացած պատերի որոշ բեկորներ։ Վերջերս այս հատվածի տների քանդումից հետո բացահայտվեց մզկիթի ողջ մնացած պատը։ Բայց շուտով այն նույնպես ոչնչացվեց։ 

Բայց շուտով այն նույնպես ոչնչացվեց։

Այս բոլոր իրադարձություններն ավելի են մոտեցրել Սարդարի պալատի ողբերգական ավարտին, որը համարվում է Արևելքի հազվագյուտ ճարտարապետական և մշակութային գոհարներից մեկը։ Իրավանի գրավումից հետո, Սարդարի պալատը, նախ օգտագործվել է որպես շտաբ, իսկ հետո՝ զորանոց, և արվեստի այս հոյակապ գործը կորցրել է իր նախկին գեղեցկությունը։ 1850 թվականին ադրբեջանցի ականավոր նկարիչ Միրզա Գադիմ Իրավանին վերականգնել է պատերի որոշ նկարներ, սակայն հետագա տարիներին, անտեսման պատճառով, պալատը սկսել է քանդվել։

Անգամ 20-րդ դարի սկզբին արված սև-սպիտակ լուսանկարներից՝ Սարդարի պալատի իսպառ ավերման ընթացքում, կարելի է պարզ զգալ նրա գեղեցկությունն ու նրբագեղությունը։ Նրա պատուհանները զարդարված էին նուրբ մշակված շեբեքեներով, իսկ պատերը զարդարված էին ծաղկային նախշերով և առասպելական ու իրական հերոսների յուղանկարներով։

1920 թվականին Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո էլ շարունակվեց ադրբեջանցիներին պատկանող մշակութային հուշարձանների ոչնչացման գործընթացը։

Խորհրդային իշխանության առաջին տարիներին Իրավան քաղաքի նոր գլխավոր հատակագծի հիմնական նպատակն էր՝ փոխել քաղաքի ոգին ու ազգային դեմքը։ 1926 թվականից սկսած ադրբեջանցիներին պատկանող մնացած ճարտարապետական հուշարձանները՝ նոր քաղաք կառուցելու անվան տակ ջնջվեցին աշխարհի երեսից։ 

Սակայն հայ ազգայնականների գործունեությունը չի սահմանափակվել միայն պատմական հուշարձանների ոչնչացմամբ։ Նրանք փոխեցին նաև թաղամասերի, այգիների և ընդհանրապես քաղաքի անցյալի մասին հիշատակող տարածքների անունները։ 1936 թվականին Հայկական ԽՍՀ Գերագույն խորհրդի որոշմամբ՝ Իրավան քաղաքի անվանումը նույնպես հարմարեցվել է հայերենին և կոչվել Երևան։ Արդեն 40-ական թվականներին Իրավանը Երևանի վերածվելու արդյունքում՝ առաջանում էին պատմական արմատներից պոկված նոր քաղաքի առաջին գծերը։

Թեփեբաշը թաղամասը, որը հայերը վերանվանեցին Կոնդ, մինչ օրս մնում է որպես Հին Իրավանի վերջին հիշողություն։ Թեփեբաշը թաղամասում չկա փողոց կամ փակուղի, որտեղ չհանդիպեք տների, պատմական հուշարձանների և մզկիթների, որոնք պահպանել են մեր հին պատմության հետքերը: Հայերը, ովքեր երկար տարիներ այս պատմական հուշարձաններից օգտվում են, որպես բնակավայրեր, շատ լավ գիտեն դրանց նշանակվածոթյունը։ Եվ այս պատմական հուշարձանները թույլ չեն տալիս մոռանալ, այս քաղաքի, որտեղ նրանք ապրում են՝ իրական տերեըի մասին:

1990-ական թվականների սկզբին հայ ազգայնականների կողմից այրվել և հիմնովին ավերվել է քաղաքի միակ գործող մզկիթը` Դեմիրբուլաղ թաղամասի «Գյունլուքլու մզկիթը»: Դեմիրբուլաղի մզկիթից հետո այրվել է քաղաքի ամենահին պատմական հուշարձանը՝ 1765 թվականին Իրավանի Հուսեյնալի խանի կողմից կառուցված «Կապույտ մզկիթը», որը դադարեցրել է գործունեությունը 1917 թվականին և վերածվել Իրավան քաղաքի պատմության թանգարանի։

1995 թվականին Հայաստանի կառավարության և Իրանի կառավարության միջև կնքված պայմանագրի համաձայն՝ որոշվել է վերականգնել «Կապույտ մզկիթը»: Վերականգնման աշխատանքների ընթացքում, որոնք ավարտվել են 2000 թվականին, հաշվի են առնվել երկու կողմերի շահերը։ «Կապույտ մզկիթի» գմբեթի և տարբեր մասերի գրությունների տեքստը փոխվել է, իսկ պատմական այս հուշարձանից ջնջվել են նրա իսկական տերերի անունները։ Այսօր ողջ աշխարհին «Պարսկական մզկիթ» անվամբ ներկայացված և իրանցի զբոսաշրջիկների գլխավոր ուխտատեղիի վերածված՝ «Կապույտ մզկիթը» գովազդվում է որպես հայկական հանդուրժողականության խորհրդանիշ։ 

Իրավան քաղաքի մոտ, Ուլուխանլը ավանից 14 կմ հյուսիս, Ջաֆարաբադ գյուղում գտնվող այս դամբարանը նույնպես արժանացել է «Կապույտ մզկիթի» ճակատագրին:

Հայերը որոշել են այս հուշարձանը նույնպես օգտագործել իրենց քաղաքական նպատակների համար։ Նրանք փորձում են դամբարանը ներկայացնել որպես ժամանակակից Թուրքմենստանի տարածքում ապրող թուրքմենների նյութամշակութային հուշարձան։ Գարագոյունլու էմիրների գերեզմանի վրա կարմիր տուֆ քարից կառուցված ութաստիճան դամբարանի վերին մասում 22 մետրանոց արաբալեզու արձանագրության մեջ նշված են՝ Չուխուրսադ վիլայեթի Սաաթլու-Սագաթլը թուրքական ցեղից եղող Փիր Հուսեյն և Ամիր Սաադ էմիրների անունները 

Տեղի թուրքերին պատկանող հուշարձանները այլ ազգերի անունով կեղծելու պրակտիկայի հիմքը, որոնք հայ պատմաբանները չեն կարողացել սեփականացնել, դրվել է դեռ խորհրդային իշխանության տարիներին։ Նրանք սկսել են պնդել, որ Ապարանի մահալի Գամըշլը գյուղում, որտեղ ադրբեջանցիները ապրել են 1850-ական թվականներից մինչև 1918 թվականը, հին թուրքական վրանի ոճով կառուցված 10-րդ դարի այս դամբարանը պատկանել է՝ 1920 թվականին Թուրքիայի հարավից այստեղ տեղափոխված եզդի քրդերին, իսկ Աղրիի հովտում և Սարդարաբադի մահալում հայտնաբերված քարե ստելաների և աստվածսիրության տաճարները՝ այս տարածքի հետ ոչ մի կապ չունեցող ժողովուրդներին:

Այս գործընթացը շարունակվում է նաև այսօր... Գըրխբուլաղի մահալի Բեչենեգ՝ ներկայիս Բժնի գյուղում գտնվող և տեղացի թուրքերի կողմից «Փիշիքլի մզկիթ» կոչված շինության արձանագրության մեջ նշված է, որ մզկիթը կառուցվել է՝ հիջրի 661 թվականին, Քրիստոնեական օրացույցի 1262-63 թվականներին՝ Ուստա Ջաֆարի և Ուստա Մուհերրամի կողմից:  

Հայաստանի մշակույթի նախարարությունը և Իրանի մշակութային ժառանգության գիտահետազոտական ինստիտուտը պայմանավորվել են՝ հայերի կողմից ավերակների վերածված այս մզկիթի վերականգնման շուրջ։ Բայց մի պայմանով... Այս մզկիթը նույնպես աշխարհին կներկայացվի որպես պարսկական մշակութային ժառանգություն.

Սակայն այս տխրահռչակ հանդուրժողները նախընտրում են լռել իր ժամանակին Իրավան քաղաքում գոյություն ունեցող՝ Թեփեբաշիի, Զալ Խանի, Հաջը Նովրուզալի բեյի, Հաջը Ջաֆար բեյի, Մուհամմեդ Սարթիբ խանի մզկիթների մասին։ Նրանք պնդում են, որ այդ մզկիթները ավերվել են 1930-ական թվականներին հակակրոնական արշավի ժամանակ։ Սակայն տարբեր տարիների լուսանկարչական փաստաթղթերը ցույց են տալիս, որ այդ մզկիթների մեծ մասը անձեռնմխելի է եղել նույնիսկ մինչև 70-ական թվականները և վերջին ժամանակներում ավերվել՝ տարբեր նպատակներով օգտագործելուց հետո։

Ինչքան էլ ավերեցին, Հին Իրավանը երկու դար է մղձավանջի պես ուշադիր հետևում է հայերին: Այսօր էլ, որտեղ էլ քաղաքում փորում են, այնեղից հայտնվում են հուշարձաններ, որոնք պահպանում են Հին Իրավանի իսկական տերերի հետքերը։

Չնայած ամբողջական ավերածություններին, քաղաքի հեռավոր վայրերում դեռևս կան հուշարձաններ, որոնք պահպանել են իրենց գոյությունը և ցույց են տալիս այդ վայրերի իրական տերերի ինքնությունը։

 Օրինակ՝ Իրավանի խանության, պատմական Իրավան քաղաքի վերջին հիշատակներից մեկը՝ Կարմիր կամուրջը...

Հայտնի Կարմիր կամուրջը ևս, որը ժամանակ առ ժամանակ քանդվել ու ավերվել է, և նրա 4 կամարներից միայն մեկն է մնացել անձեռնմխելի, մոտ է իր կյանքի ավարտին։ Որոշ ժամանակ անց, այս հազվագյուտ ճարտարապետական հուշարձանը, որը մոտ 350 տարեկան է, նույնպես կմնա պատմության մեջ, ինչպես Գեդար գետի վրա գտնվող Գեդարի կամուրջը, Դեմիրբուլաղի կամուրջը, վրացական քարավանատունը, Ավշարի քարավանատունը, Սուլուի և Սուսուզի քարավանատները:

Ոչ միայն պատմական հուշարձանները, դավաճան ձեռքերը ժամանակ առ ժամանակ հասել են նաև մեր պապերի վերջին կացարանին՝ գերեզմանատներին։ Աշխարհի երեսից ջնջվել են գերեզմանները, ավերվել ու պղծվել են սուրբ օջախներն ու սրբավայրերը։ Հնագույն տապանաքարերը՝ ձիու և խոյի արձանները տեղափոխվել են թանգարաններ և ներկայացվեցվել որպես հայկական հուշարձաններ։ Այս թալանը շարունակվում է ուղիղ 200 տարի... 200 տարի հայերը ոչ միայն տիրացել են այն հողերին, որտեղ դարեր շարունակ ապրել են այս տարածքի իսկական տերերը, այլև այս հողերում սերնդեսերունդ ննջող մեր նախնիների տապանաքարերին: Պատմական Գարաքիլսա գյուղի տարածքում ստեղծված բացօթյա թանգարանում՝ հայերը որպես իրենց մշակույթի օրինակ են ներկայացնում Ուրուդի գերեզմանատնից և ադրբեջանական այլ գյուղերից թալանված հուշարձանները։

Գյոյչայից մինչև Ալագյոզ, Լորիից մինչև Զանգեզուր ձգվող լեռներում և հարթավայրերում սփռված տարբեր կուրգանները, գերեզմանատները, ավերված սրբավայրերի մնացորդները պահպանում են՝ այս տարածքում ապրող մարդկանց՝ աստվածասիրությունից մինչև իսլամ անցած ճանապարհի հազարավոր տարիների հետքերը։ Աղբաբայի մահալի Ամասիայի շրջանի Բալըգլը գյուղի մզկիթը, Կարպիբասարի մահալի Աշտարակի շրջանի Թեքյե գյուղի մզկիթը, Արևմտյան Զանգեզուրի Ագարակ գյուղի մզկիթը, Ներեդուզի Ամիր Սաադեդդինի տապանաքարը Գյոյչա լճի ափին, Աշաղը Գարանլըղի Գարագոյունլու ցեղից եղող Ահմեդ Գասըմօղլույի տապանաքարը, Դարալայազի մահալի Գաբախլը գյուղի, Քյարվանսարայի շրջանի հնագույն գերեզմանտների տապանաքարերը, խոյի և ձիու պատկերները, դրանց վրայի նկարներն ու արձանագրությունները, մզկիթների վրայի քարե արձանագրությունները՝ այս տարածքի խորը արմատներ ունեցող բնակիչների՝ իսլամից առաջ և նրանից հետո մշակույթի, ապրելակերպի, սովորույթների, մասին պատմական տեղեկատվության անգնահատելի կրողներն են։ Գյոյչայի մահալի գյուղերի հին գերեզմանատներում, միմյանց հարակից հնագույն Օղուզի և Ղփչաղի գերեզմանների միջև եղած տապանաքարերը վկայում են՝ դեռևս իսլամից առաջ այս վայրերում աշուղական-օզանակսն արվեստի գոյության մասին։