ՇՈՐԱՅԵԼ

Ալագյոզ լեռան լանջերից Արփաչայի հովտի երկայնքով ձգվող և Արփա լիճը շրջապատող տարածքի լեռնային մասը կոչվում է Աղբաբաի և Գայգուլուի el, իսկ ցածրադիր մասը՝ Շորայել։ Աղբաբայի լեռների ստորոտով հոսող Արփաչայի հովտի երկայնքով դեպի հարավ՝ ծովի մակարդակից 1500-1800 մ բարձրության վրա գտնվող լեռնային տարածքը աստիճանաբար փոխարինվում է հարթավայրերով։ Այս տարածքները կոչվում են Շորայել։ Արփա գետը Շորայելը բաժանում է երկու մասի։ Շուրայելի արևմտյան հատվածը գտնվում է Թուրքիայի Կարսի նահանգում։ իսկ Ալագյոզ, Ջաջուռ, Յասովուլ, Գարաքահյա և Սագգըզլը լեռներով շրջապատված երկրորդ մասը՝ Արևելյան Շորեայելը, գտնվում է ներկայիս Հայաստանի տարածքում։

Շորայելի տարածքը համարվում է՝ ամենավաղ ժամանակներից թուրքական ցեղերի բնակություն հաստատած տարածքներից մեկը։ Պատմական աղբյուրներում նշված է, որ խազարների մի ճյուղը հանդիսացող շիրակ ցեղերը մ.թ.ա III–II դարերում անցել են Կովկասի լեռները և եկել Ադրբեջան ու բնակություն հաստատել Արազի և Արփաչայի երկայնքով ձգվող տարածքներում   

Հին թուրքական աղբյուրներում՝ Շուրեգել կամ Շորագել անուններով այս տարածքում Շիրակ անվամբ բերդի և գյուղի առկայությունը, հիմք է տալիս ասելու, որ Շորայել բառը՝ Շիրեկ արտահայտության փոփոխված ձևն է։

Ներկայիս Հայաստանի կազմում գտնվող Աղբաբայի մահալը՝ մինչև 1921 թվականը գտնվել է՝ Կարսի նահանգի (նախկին Կարսի փաշայության), իսկ Գըզըլգոչի (այժմ՝ Ղուկասյան), Գյումրիի (այժմ՝ Կումայրի), Դյուզքենդի (այժմ՝ Ախուրյան), Արթիկի (այժմ՝ Արթիկ) շրջանների տարածքները՝ 18-րդ դարում եղել են Շուրայելի սուլթանության կազմում:

1813 թվականի հոկտեմբերի 12-ին Ռուսաստանի և Իրանի միջև կնքված Գյուլիստանի պայմանագրով՝ Շամշադդիլի, Լոռի-Փամբակի և Շուրեյելի մահալները ընդգրկվել են Ռուսաստանի կազմում, իսկ Թիֆլիսի նահանգի տարածքում ստեղծվել է Լոռու, Փամբակի և Շուրայելի մահալները միացնող Փամբակ-Շորայելի դիստանցիան։ Սկզբում նախատեսվում էր այստեղ տեղավորել 20 հազար կազակ, սակայն պլանը փոխվեց՝ 1827 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Իրավանի խանության և 1828 թվականի հունիսի 23-ին Կարսի գրավումից հետո։

Նոր պլանի համաձայն՝ Շուրայելի տեղի բնակչությունը վտարվել է և նրանց փոխարեն տեղավորվել է Էրզրումից և Կարսից վերաբնակեցված 2500 հայ ընտանիք։

 20-րդ դարի սկզբին այս տարածաշրջանի բնակչության 70%-ը, իսկ դարի կեսերին՝ 50%-ը կազմում էին ադրբեջանցիները։ դարավերջին տարածաշրջանում մեծամասնություն էին կազմում հայերը։ Ռուսական քաղաքականության արդյունքում 20-րդ դարի սկզբից այստեղ ապրող թուրք բնակչությունը հայերի կողմից բռնի կերպով վտարվել է իրենց պապենական հողերից։ Հայաստանում խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո, 1930-ական թվականներին Հայաստանի ԽՍՀ տարածքում իրականացված վարչատարածքային բաժանման արդյունքում՝ Արևելյան Շորայելի տարածքում ստեղծվեցին Դուզքենդի, Աղինի և Արթիկի շրջանները։